ΠΕΑΛΣ: Όταν ο εργαζόμενος «καίγεται»: επαγγελματική εξουθένωση στο Λ.Σ.

“Μια φλόγα χορεύει, δίνει ζεστασιά, ενέργεια και φως και τελικά σβήνει, όταν τελειώνει η πηγή της ενέργειας της και μένει μόνο ο εσωτερικός πυρήνας από στάχτη και θάνατο, αδυνατώντας πλέον να δώσει ζεστασιά, ενέργεια και φως”. Η παρομοίωση του σβησμένου σπίρτου ή ενός κτιρίου που έχει

καταστραφεί από πυρκαγιά έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως για να περιγράψει το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης (professional burn out syndrome).

Άρθρο 

Μαρία Π. ΚΟΥΚΗ 

Ανθ/στης Λ.Σ.

Ψυχολόγος MSc

Στα πλαίσια αυτού του συνδρόμου σωματικής και ψυχικής εξάντλησης, ο εργαζόμενος χάνει το ενδιαφέρον και τα θετικά συναισθήματα που είχε για τη δουλειά του, παύει να είναι ικανοποιημένος από την εργασία και την απόδοσή του και αναπτύσσει μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό του.

Η επαγγελματική εξουθένωση δεν εμφανίζεται ξαφνικά, ούτε ταυτίζεται με το επαγγελματικό άγχος. Αντίθετα, θεωρείται το αποτέλεσμα χρόνιου, συσσωρευμένου στρες, που κατακλύζει τον επαγγελματία και τον κάνει να αισθάνεται απελπισμένος, ανεπαρκής και παραιτημένος.

Τα τρία χαρακτηριστικά της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι: η συναισθηματική εξάντληση (ψυχική κόπωση και αίσθηση ότι δεν υπάρχει η απαιτούμενη για την εργασία ενέργεια), η αποπροσωποποίηση (η απομάκρυνση, αδιαφορία έως και προσβλητική στάση ή κυνισμός του επαγγελματία για τους ανθρώπους με τους οποίους ασχολείται αλλά και για την εργασία) και η μείωση των προσωπικών επιτευγμάτων (παραίτηση από την προσπάθεια αποτελεσματικού χειρισμού των εργασιακών προβλημάτων).

Πιο επιρρεπείς στην εμφάνιση του συνδρόμου είναι οι εργαζόμενοι που αφοσιώνονται στην εργασία τους για πολλές ώρες, αναλαμβάνοντας πολλές ευθύνες για μεγάλο χρονικό διάστημα και πολύ εντατικά, τα άτομα που νιώθουν παρατεταμένη την ανάγκη της προσφοράς, που ασκούν κοινωνικό λειτούργημα, που έρχονται σε συχνή επαφή με ανθρώπους και που η δουλειά τους απαιτεί ταχύτητα στη λήψη αποφάσεων. 

Στα στρεσογόνα αυτά επαγγέλματα συγκαταλέγεται και το επάγγελμα του λιμενικού, λόγω αφενός της φύσης του επαγγέλματος (συχνή έκθεση σε κίνδυνο, αυξημένος φόρτος εργασίας, ωράριο εργασίας, νυχτερινή απασχόληση) και αφετέρου παραγόντων που σχετίζονται με τη δομή και οργάνωση του Σώματος (έλλειψη προσωπικού, εξοπλισμού και εκπαιδεύσεων, κυκλικές βάρδιες, μεταθέσεις-αποσπάσεις, πειθαρχικό δίκαιο, μισθολογικά-συνταξιοδοτικά προβλήματα, σύστημα κρίσεων και προαγωγών κ.ά.). 

Η εξουθένωση είναι μια προοδευτική διεργασία, που αναπτύσσεται μέσα από τέσσερα διαδοχικά στάδια. 

Στο πρώτο στάδιο, του ενθουσιασμού, ο επαγγελματίας εισέρχεται στον εργασιακό χώρο με πολύ υψηλούς στόχους και μη ρεαλιστικές απαιτήσεις και προσδοκίες από τον εαυτό του, τους συναδέλφους, τη διοίκηση. Ο μικρόκοσμος της δουλειάς γίνεται ολόκληρος ο κόσμος του, προσδοκώντας κάθε ικανοποίηση και ανταμοιβή από αυτόν. 

Στο δεύτερο στάδιο, της αμφιβολίας και αδράνειας, ο επαγγελματίας αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ενώ προσφέρει πολλά, η εργασία δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες και τις βαθύτερες ανάγκες του. Έτσι, θέματα που δεν τον απασχολούσαν στο παρελθόν αρχίζουν να αποτελούν σημαντικά προβλήματα (π.χ. ωράριο, βαθμολογική και μισθολογική εξέλιξη, έλλειψη υποστήριξης από τους συναδέλφους). 

Στο τρίτο στάδιο της απογοήτευσης και ματαίωσης, το άτομο αρχίζει να αναρωτιέται κατά πόσο αξίζει να κάνει μια δουλειά που του προκαλεί άγχος και απογοήτευση και θεωρεί κάθε προσπάθεια μάταια. Αν σε αυτό το σημείο ο επαγγελματίας δεν αναθεωρήσει τους μη ρεαλιστικούς στόχους και προσδοκίες, περνά στο τέταρτο στάδιο της απάθειας, όπου επενδύει ελάχιστη ενέργεια στη δουλειά του, αποφεύγει κάθε υπευθυνότητα, αλλαγή ή καινοτομία στο χώρο εργασίας και διατηρεί τη θέση του για λόγους επιβίωσης.

Στα δυο τελευταία στάδια αρχίζουν να γίνονται αντιληπτά και τα συμπτώματα−προειδοποιητικά σημάδια του συνδρόμου, που εκδηλώνονται σε οργανικό, συναισθηματικό, συμπεριφορικό και κοινωνικό επίπεδο. Τα οργανικά συμπτώματα αφορούν συνήθως όλες τις τυπικές εκδηλώσεις άγχους και στρες (έντονη αίσθηση κόπωσης και αδυναμίας, κεφαλαλγίες, διαταραχές ύπνου ή διατροφής, γαστρεντερικά προβλήματα/έλκος, συχνές ασθένειες/κρυολογήματα, υπέρταση, καρδιαγγειακές ή άλλες ψυχοσωματικές διαταραχές). Η ευάλωτη αυτή σωματική υγεία σε συνδυασμό με τα συναισθηματικά/ψυχολογικά συμπτώματα (δυσκαμψία στις αλλαγές, ψυχική εξάντληση-«άδειασμα», κατάθλιψη, αίσθηση ματαιότητας, ενοχής και αποτυχίας, ανία, χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη υπομονής, ευερεθιστότητα, κυνισμός, αδυναμία λήψης αποφάσεων) προξενούν και αλλαγές στη συμπεριφορά του εργαζόμενου (χαμηλή εργασιακή απόδοση και ικανοποίηση, δυσκολία συγκέντρωσης και καθορισμού προτεραιοτήτων, τάση να ξεχνά, εσφαλμένες εκτιμήσεις, ροπή για ατυχήματα, συχνές απουσίες, αργοπορία, τάση φυγής και ονειροπόλησης, αυξημένη χρήση αλκοόλ, καπνού ή ηρεμιστικών, συγκρούσεις με συναδέλφους, απομόνωση). Οι επιπτώσεις της εξουθένωσης μεταφέρονται και στην κοινωνική ζωή του επαγγελματία, καθώς μειώνεται το ενδιαφέρον του για κοινωνικές συναναστροφές, αυξάνονται οι εντάσεις και οι συγκρούσεις στις σημαντικές σχέσεις και άρα μειώνεται το υποστηρικτικό του δίκτυο.

Γιατί όμως ο ίδιος χώρος εργασίας για άλλα άτομα είναι απόλυτα ικανοποιητικός, ενώ για άλλα πηγή χρόνιου στρες; Η απάντηση βρίσκεται στα αίτια της επαγγελματικής εξουθένωσης, που περιλαμβάνουν την αλληλεπίδραση περιβαλλοντικών και ατομικών παραγόντων. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες σχετίζονται κυρίως με το εργασιακό περιβάλλον (χαοτικό περιβάλλον, διάταξη του χώρου, έκθεση σε υψηλές θερμοκρασίες και ατμοσφαιρικούς ρύπους, θόρυβοι από μηχανήματα, μονότονη εργασία χωρίς εναλλαγές και καινοτομίες), τις στρεσογόνες και αντίξοες συνθήκες εργασίας (υπερβολικός φόρτος εργασίας, έλλειψη προσωπικού, εξαντλητικό ωράριο) και τις εργασιακές σχέσεις (ασάφεια όσον αφορά το ρόλο και τα καθήκοντα του εργαζομένου, σύγκρουση ρόλων, άκαμπτη και αυταρχική διοίκηση, έλλειψη αυτονομίας και προσωπικού ελέγχου του ατόμου πάνω στα θέματα  της εργασίας του, έλλειψη αναγνώρισης ή επιβράβευσης από τους ανωτέρους, συνεχής κριτική, έλλειψη υποστήριξης από τον προϊστάμενο ή τους συναδέλφους, μη συμμετοχή των εργαζομένων στις αποφάσεις).

Πέρα όμως από τις στρεσογόνες συνθήκες εργασίας, εκείνο που έχει βρεθεί ότι συμβάλλει περισσότερο στη δημιουργία της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι οι ατομικοί παράγοντες, που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας (χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυστηρή αυτοκριτική, τελειοθηρία, μη ρεαλιστικοί στόχοι, δυσκολία του ατόμου να πει «όχι» προκειμένου να μη δυσαρεστήσει τους άλλους, ανταγωνιστικότητα, αυξημένη ανάγκη για άσκηση ελέγχου στην εργασία) και με τον τρόπο ζωής του ατόμου (ασαφή όρια μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής, μη αφιέρωση χρόνου στην προσωπική και κοινωνική ζωή, ανάληψη πολλαπλών εργασιακών ρόλων χωρίς αναζήτηση βοήθειας, έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου φίλων και συγγενών). Ιδιαίτερη σημασία έχει και ο τρόπος που ο επαγγελματίας ερμηνεύει και αντιμετωπίζει τις στρεσογόνες συνθήκες εργασίας. Οι εργαζόμενοι που διακρίνονται από ανθεκτικότητα στο στρες, έχουν την πεποίθηση ότι μπορούν να ασκήσουν έλεγχο πάνω στις καταστάσεις και να τις επηρεάσουν. Έτσι, κινητοποιούνται και επιδιώκουν την επίλυση του προβλήματος όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες αντί να παραμένουν παθητικοί θεατές, καθώς αντιλαμβάνονται τις δυσκολίες ως προκλήσεις παρά ως απειλές ή ανυπέρβλητα εμπόδια.

Αν λοιπόν θεωρήσουμε την επαγγελματική εξουθένωση ως μια κρίση, που όμως μπορεί παράλληλα να είναι πρόκληση και ευκαιρία για αλλαγή και προσωπική ανάπτυξη, υπάρχει η δυνατότητα παρεμβάσεων για την πρόληψη και αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης, τόσο σε ατομικό όσο και σε οργανωτικό/διοικητικό επίπεδο.

Σε ατομικό επίπεδο, προέχει η έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων εκ μέρους του εργαζομένου. Ο επαγγελματίας καλείται να αναγνωρίσει τα προειδοποιητικά σημάδια, χωρίς να αγνοήσει τις ενδείξεις, επειδή πιστεύει ότι αντέχει ή επειδή θέλει να αποδείξει στον εαυτό του και στους συναδέλφους του ότι μπορεί να ανταποκριθεί σε αυξημένες απαιτήσεις και στόχους.

Το επόμενο βήμα είναι και η κατανόηση των αιτιών που τον οδήγησαν στην επαγγελματική εξουθένωση, η αναθεώρηση και ο επαναπροσδιορισμός των πεποιθήσεων και προσδοκιών από τον εαυτό, τις σχέσεις με τους συναδέλφους και την εργασία. Οι εξουθενωμένοι επαγγελματίες έχουν συχνά την πεποίθηση ότι εκείνοι δεν πρέπει να έχουν προσωπικές ανάγκες, αλλά να ασκούν με αυτοθυσία ένα λειτούργημα. Αυτή η μη ρεαλιστική πεποίθηση ενισχύει το μύθο της παντοδυναμίας (π.χ. ότι οι υπηρεσίες τους πρέπει να είναι πάντα αποτελεσματικές, ότι οι άλλοι γύρω τους θα δέχονται τις συμβουλές και τις οδηγίες τους χωρίς να τους αμφισβητούν, ότι θα αναγνωρίζουν την προσφορά τους). Αν μπορέσει ο εργαζόμενος να πάρει απόσταση από τα γεγονότα, συχνά αντιλαμβάνεται πώς ο τρόπος σκέψης του (η αίσθηση ότι είναι υπεράνθρωπος, η αντίληψη ότι η σκληρή δουλειά μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα) και οι συνακόλουθες δικές του ενέργειες (να μη ζητά βοήθεια και να συγκεντρώνει όλες τις ευθύνες) τον οδήγησαν στην επαγγελματική εξουθένωση.

Έχοντας αμφισβητήσει την παντοδυναμία του, έχοντας αναγνωρίσει ότι χρειάζεται να φροντίσει παράλληλα τον εαυτό του, ο επαγγελματίας χρειάζεται να υιοθετήσει νέες στρατηγικές αντιμετώπισης του άγχους. 

Μερικές συμβουλές προς τον επαγγελματία θα ήταν: 

Να σχεδιάζει το καθημερινό πρόγραμμα δραστηριοτήτων του, καθορίζοντας προτεραιότητες και αφήνοντας ελεύθερο χρόνο κατά την εναλλαγή μεταξύ δυο εργασιών

Να θέτει ρεαλιστικούς και επιτεύξιμους στόχους σχετικά με την εργασία που μπορεί να αναλάβει

Να μην παραλείπει τα διαλείμματα και να μη συζητά σε αυτά για εργασιακά θέματα

Να ορίσει συνεργάτες, αναθέτοντάς τους ξεκάθαρες αρμοδιότητες

Να μάθει να ζητά βοήθεια από συναδέλφους όταν ο φόρτος εργασίας είναι μεγάλος

Να εξασκηθεί να λέει «όχι» όταν χρειάζεται (π.χ. όταν είναι αδύνατο να φέρει εις πέρας μια εργασία στον απαιτούμενο χρόνο)

Να προσπαθήσει να μην αφιερώνει χρόνο για εργασία στα ρεπό και τις αργίες

Να προσπαθήσει να προστατέψει τις αργίες από επαφές που δεν έχουν σχέση με την εργασία. Αν αυτό δεν είναι εφικτό, να επιλέξει αυστηρά τις επαγγελματικές συνομιλίες και επαφές

Να αναζητήσει υποστήριξη τόσο από φίλους όσο και από συνεργάτες, επιλέγοντας τα άτομα με τα οποία έχει εποικοδομητική επικοινωνία

Να αφιερώσει χρόνο σε εξω-επαγγελματικές δημιουργικές δραστηριότητες σημαντικές για εκείνον (ψυχαγωγία, αθλητισμό, επαφή με φύση) για συναισθηματική εκφόρτιση μέσω της δραστηριότητας

Να φροντίζει τη διατήρηση καλής φυσικής κατάστασης μέσω της σωστής διατροφής, άσκησης και ανάπαυση

Να αναζητήσει τη βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας όταν τα συμπτώματα επιδεινώνονται, προκειμένου να πάρει βοήθεια στη διαχείριση του προβλήματος.

Σε οργανωτικό/διοικητικό επίπεδο, αν η Διοίκηση επιδιώξει τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, εξασφαλίζει την παροχή ποιοτικών υπηρεσιών από επαγγελματίες που αντλούν ικανοποίηση από τη δουλειά τους, όσο απαιτητική κι αν είναι. Μερικές οργανωτικές παρεμβάσεις, την ευθύνη των οποίων φέρει η διοίκηση κάθε τμήματος μπορούν να είναι:

Η ανακατανομή προσωπικού και η τοποθέτηση του κατάλληλου επαγγελματία στην κατάλληλη θέση, καθώς τα κίνητρα και το ενδιαφέρον για το χώρο εργασίας αυξάνουν τις πιθανότητες ποιοτικής απόδοσης

Η βελτίωση των συνθηκών και του χώρου εργασίας

Η αποσαφήνιση του ρόλου και των καθηκόντων καθενός αυξάνουν τον αυτοέλεγχο και την υπευθυνότητα, καθώς και την ανθεκτικότητα σε στρεσογόνες συνθήκες εργασίας

Η δημοκρατική διοίκηση, που προωθεί τη συνεργασία ανάμεσα στα μέλη του προσωπικού, τη συμμετοχή του επαγγελματία στη λήψη αποφάσεων και πρωτοβουλιών

Ο προϊστάμενος, διατηρώντας τον ηγετικό του ρόλο, να καλλιεργεί κλίμα συνεργασίας, υποστήριξης και αλληλοεξάρτησης, αποφεύγοντας να τροφοδοτεί ανταγωνισμούς και επιδιώξεις προσωπικής ανάδειξης ορισμένων μελών

Ηθικές επιβραβεύσεις προσωπικού

Δυνατότητα διαλειμμάτων 

Περισσότερα κίνητρα στους εργαζομένους (δυνατότητες επαγγελματικής εξέλιξης, δυνατότητα συνεχιζόμενης επιμόρφωσης και εκπαίδευσης)

Ειδική εκπαίδευση γύρω από τεχνικές διαχείρισης του άγχους, απόκτησης δεξιοτήτων επικοινωνίας και επίλυσης των συγκρούσεων

Σε επίπεδο παρεμβάσεων από την Πολιτεία, ο καθορισμός σαφούς ρόλου των λιμενικών θα απάλλασσε τους λιμενικούς από την ασάφεια των υποχρεώσεών τους, τη σύγκρουση των ρόλων τους και τα συνακόλουθα συναισθήματα ματαιότητας.

Επειδή η πρόληψη είναι σημαντικότερη από την αντιμετώπιση, μερικές ακόμα κατευθυντήριες γραμμές για τον επαγγελματία μπορεί να είναι:

Να ξεκινά τη μέρα του ξυπνώντας 15΄ νωρίτερα, ώστε να εντάξει στην καθημερινή του ρουτίνα κάτι που να τον χαλαρώνει (γυμναστική, διάβασμα, φροντίδα εαυτού κ.ά.)

Να υιοθετήσει υγιείς συνήθειες διατροφής, άσκησης και ύπνου

Να κάνει ένα καθημερινό διάλειμμα από την τεχνολογία αιχμής, στη διάρκεια του οποίου να «αποσυνδέεται» εντελώς (να βάζει στην άκρη το laptop, το κινητό, το συνεχές τσεκάρισμα για e-mails) 

Να ασχολείται με δημιουργικές δραστηριότητες που δεν έχουν καμία σχέση με το αντικείμενο εργασίας του

Να μάθει να βάζει όρια στις διαπροσωπικές σχέσεις, μαθαίνοντας να λέει «όχι» όταν χρειάζεται, για να μπορεί να λέει «ναι» σε ότι είναι πραγματικά σημαντικό για εκείνον

Συνοψίζοντας, στη βάση της επαγγελματικής εξουθένωσης βρίσκεται η βαθύτερη ανάγκη των ανθρώπων να πιστεύουν ότι η ζωή τους έχει νόημα και ότι τα πράγματα με τα οποία ασχολούνται είναι αξιόλογα και σημαντικά. Προκειμένου να έχουμε επαγγελματίες ικανοποιημένους και όχι εξουθενωμένους, δε μπορούν να τροποποιηθούν οι στρεσογόνοι παράγοντες που σχετίζονται με τη φύση του επαγγέλματος του λιμενικού. Ωστόσο μπορεί να βελτιωθεί η αίσθηση των επαγγελματιών ότι η δουλειά τους είναι σημαντική και ότι αναγνωρίζεται η αξία της προσφοράς τους. Και ο στόχος αυτός μπορεί να επιτευχθεί χωρίς χρήματα, σημαντικό πλεονέκτημα εν καιρώ κρίσης…

ΠΕΑΛΣ/ΛΙΜΕΝΙΚΗ ΡΟΤΑ

.